دایره المعارف فارسی (سه جلد)

تاب دایره المعارف فارسی مصاحب زیر نظر غلامحسین مصاحب گردآوری شده است و در انتشارات امیرکبیر به چاپ رسیده است. این کتاب نخستین دایرة المعارف عمومی در زبان فارسی است که بر اساس شیوه های نوین و معتبر دایره المعارف نویسی تهیه شده و شامل 30000 مقاله ترجمه شده و 10000 مقاله تالیفی است. جلد اول آن از حرف “الف” تا “ش” در 1345 انتشار یافت. جلد دوم در دو بخش تدوین شد که بخش اول از حرف “ش” تا “ل” در سال 1359 و بخش دوم از حرف “ل” تا “ی” در سال 1374 منتشر گردید. موسسه انتشارات فرانکلین در سال 1335 به پیشنهاد حسن تقی زاده (1257-1348) درصدد تألیف دایرة المعارفی بر اساس دایرة المعارف یک جلدی کلمبیا وایکینگ (چاپ نیویورک، 1953م.) برآمد. سرپرستی آن به غلامحسین مصاحب (1289 – 1358) سپرده شد. در ابتدا بنا بر ترجمه مقالات بود، اما به گفته مصاحب بسیاری از مقالات آن دایرة المعارف برای خوانندگان امریکایی نوشته شده بود و برای جوابگویی به نیازهای فارسی زبانان لازم بود. 10000 مقاله به آن افزوده شود و حدود 10000 مقاله آن کنار گذاشته شود. بدین ترتیب کار از صورت ترجمه خارج شد و جنبه تألیف و ترجمه به خود گرفت.اعضای هیأت تحریریه و برخی نویسندگان آن عبارت بودند از: احمد آرام، فریدون بدره ای، احمد بطحایی، عباس زریاب خویی، عبدالحسین زرین کوب، مهدی محقق، مصطفی مقرّبی و محمود مصاحب. از آنجا که دایره المعارف نویسی به شیوه نوین در زبان فارسی سابقه نداشت، مصاحب نظامی خاص برای انتخاب عناوین، تنظیم مقالات، ضبط تلفظ ها و اصطلاحات علمی، ضبط فارسی علوم خارجی و علامات اختصاری، ارجاعات، رسم الخط، علائم نقطه گذاری و دیگر موارد وضع کرد که در سراسر کتاب از آن پیروی شد. تنظیم این دایرة المعارف الفبایی است و در آن حرف “آ” و “الف” با هم آمده است. اسامی افراد به صورت اسم اشهر آمده و در مورد افراد معاصر از قاعده کلی تقدم نام خانوادگی استفاده گردیده، اما گاه از این روش عدول شده است؛ مثلاً شرح حال “پروین اعتصامی”، “فروغ فرخزاد” و “فیدل کاسترو” ذیل نام کوچک فرد آمده است. قواعد وصل و فصل، فاصله میان کلمات که تا پیش از مصاحب به هیچ وجه تعریف شده و تحت قاعده نبود، توجه به کوتاه نویسی، کوتاهی و بلندی جمله های هر بند و یکدستی شیوه نگارش مقالات از ویژگی های ارزنده کتاب است. برای تلفظ کلمات و اسامی از حروف آوانگاری بین المللی استفاده شده است. جدول الفبایی صوتی مأخوذ از الفبای لاتینی و جدول اختصارات نیز برای صرفه جویی در فضا و حجم دایرة المعارف به کار گرفته شده است که در “مدخل” جلد اول و ابتدای جلد دوم آمده است. از دیگر ویژگی های این دایره المعارف روش خاص مصاحب در وضع لغات جدید علمی و ترجمه اصطلاحات خارجی است؛ از جمله ابداع حرف “ایرانیک” در فارسی به جای حرف “ایتالیک” در متون لاتینی؛ توجه به واژه سازی و ساختن مصدرهای جعلی، مثل “یونیدن”، “اکسیدن” و “قطبیدن”؛ آوردن کلمات ابتدا به ساکن و آواهای بیرون از شش مصوت کوتاه و بلند فارسی و ارائه معادل های انگلیسی یا فرانسوی مدخل ها، به خصوص مدخل های علمی. در سال 1350، مصاحب از کار سرپرستی دایرة المعارف کناره گیری کرد. تا آن زمان، بخش زیادی از مقالات جلد دوم تا حرف “ع” حروف چینی و آماده چاپ شده بود. سرپرستی جلد دوم (بخش اول) را رضا اقصی بر عهده گرفت. این جلد به سرمایه انتشارات امیرکبیر که امتیاز نشر این کتاب را از فرانکلین خریده بود، به چاپ رسید. دلیل انتشار این جلد در دو بخش، در اختیار قرار دادنِ سریع ترِ قسمتی از آن به خوانندگان و تقسیم کتاب به دو حجم نسبتاً برابر بوده است. مجموعه سه جلدی دایره المعارف فارسی مصاحب، نوشته غلامحسین مصاحب است و در انتشارات امیرکبیر به چاپ رسیده است.