پرسش از انحطاط ایران (اندیشه های ایرانی2)
دیدگاه نگارنده در این کتاب، تبیین انحطاط تاریخی ایران و زوال اندیشه بر پایه بازخوانی پروژه فکری دکتر جواد طباطبایی می باشد. انحطاط و زوالی که بهزعم وی، اگر به جد و از دیدگاه مدرنیته به پرسش گرفته نشود، به حذف فیزیکی ایران و فرهنگ آن از ضیافت جهانی در آیندهای نه چندان دور راه خواهد برد.
به باور نگارنده یک راه و فقط یک راه برای جبران فرصتهای از دست رفته و باز گرداندن این وضعیت منحط به شرایط مطلوب وجود دارد: آگاهی از مولفههای تمدن حاضر انسانی و گسست خردمندانه از سنت اکنون ما در شرایطی قرار گرفتهایم که هم تجربههای غرب ستیزانه را پیش روی داریم و بازگشت به سنت و سخن از هویت بومی را تجربه کردهایم.
بر این اساس نخستین بررسی موردی خود را در معرفی و بازخوانی اندیشمندان مدرن ایرانی، به پروژه فکری طباطبایی اختصاص دادهام؛ پس از این، به کاوش از نقش و اهمیت محمدعلی فروغی (ذکاءالملک) خواهیم پرداخت و سپس به سخن از جایگاه فریدون آدمیت و تاثیری که تحقیقات تاریخی و ایدههای فکریش در فرهنگ ایرانی بر جای گذاشته است، میپردازم .میتوان این سه روشنفکر را هم بر سه مقطع تاریخی ایران زمین تطبیق کرد و هم اندیشههای آنان را لایههای سه گانهای از مدرنیته ایرانی خواند.
زیر نگاه پدر
این کتاب جذاب خاطرات، مهرماه فرمانفرماییان، فرزند دهم عبدالحسین میرزا، معروف به فرمانفرما است. او در این کتاب به بخشی از تاریخ خانواده در اواخر دوران قاجار میپردازد. این کتاب برخلاف آثار دیگری که از فرزندان فرمانفرماییان منتشر شده است به سیاست نمیپردازد، بلکه به زنان و اوضاع آنها در اندرونیهای خانههای قاجاری،روشهای تربیتی پدرش و اواضاع داخلی خانه میپردازد.
در زندگی فرمانفرما فراز و نشیبهای بسیاری روی داده است. مقام و مرتبه و القاب بسیاری بهدست آورده، اما در دورهای مورد سوء ظن و غضب مظفرالدین شاه، پدر همسرش قرار میگیرد و سرانجام او را تبعید میکنند. تقریباً ده سال عمر او خارج از میهن و دور از مرکز و سیاست مملکت میگذرد. پس از مشروطیت که به تهران باز میگردد ، به باغ سالاریه که جزو محله حسنآباد بود نقل مکان میکند و تا هنگامی که رضاشاه خانههای اورا خریداری میکند در آن محله میماند. فرمانفرما در دوران احمدشاه نخست وزیر ایران بود اما مورد غضب خانواده پهلوی بود و جایگاه و ثروتش را کمکم از دست داد. این کتاب شرحی از اوضاع زنان در این خانواده بزرگ است.
عاشورا در گذر به عصر سکولار
این مجموعه حاوی مقالاتی است از برخی اندیشمندان معاصر درباره رخداد عاشورا که این عناوین را شامل می شود: 'مبانی مشروعیت حکومت/ سید هاشم آغاجری', 'سرچشمه های استبداد در تاریخ اسلام/ محمد بسته نگار', 'نگاهی هستی شناختی و از درون به واقعه کربلا/ حبیب الله پیمان', 'یادداشتی درباره فرهنگ عاشورا/ احمد صدر حاج سید جوادی', 'حسین بن علی (ع) و جلال الدین رومی/ عبدالکریم سروش', 'حکومت غاصب, قیام مشروع/ علیرضا علوی تبار', 'حقوق مخالف سیاسی در جامعه دینی/ محسن کدیور', 'فرهنگ عاشورا در عصر سکولار/ مجید محمدی' و 'حسین بن علی (ع)؛ قدیس و قهرمان اخلاقی/ مصطفی ملکیان'.در ادامه بخشی از کتاب را مشاهده می فرمایید: سال یازدهم هجری است و رسول بزرگوار اسلام در بستر بیماری است. فاطمه زهرا (س) فرزندان خویش، حسن و حسین (ع) را نزد آن حضرت آورده و میفرماید: (ای رسول خدا، این دو پسران تو هستند، برای آنان چیزی به ارث بگذار). حضرت در پاسخ دختر گرامی خویش میفرماید : (هیبت و سود خود را برای حسن و جرات و جود خویش را برای حسین میگذارم) و...
داریوش شایگان و بحران معنویت سنتی
روشننگری، خروج آدمیست از نابالغی به تقصیر خویشتن خود. و نابالغی، ناتوانی در به کار گرفتن فهم خویشتن است بدون هدایت دیگری. به تقصیر خویشتن است این نابالغی، وقتی که علت آن نه کمبود فهم، بلکه کمبود اراده و دلیری در به کارگرفتن آن باشد بدون هدایت دیگری. دلیر باش در بهکارگرفتن فهم خویش!» این است شعار روشننگری.
در میان جریان های فکری دهه های سی تا پنجاه، داریوش شایگان به لحاظ موقعیت خاصی که داشته، در جریانی قرار داردکه ایده های کربنی _ هایدگری را در فرهنگ ایرانی نمایندگی می کند. وی با شروع از آموزه های مدرن ستیزانه هایدگر به دریافت کربن از شرق روی می کند و سپس بر مبنای این اصول، و آموخته هایش از هند شناسی راه حل خاصی در مسئله ضیافت جهانی و حضور فعال فرهنگ ایرانی در آن، با تکیه بر نقش معنویت باستانی و اشراق سنتی در شرایط فعلی فرهنگ جهانی عرضه داشته است.
داریوش شایگان با تکیه بر واژگان اندیشگی خویش به آسیب شناسی فرهنگ ایرانی پرداخته و با آگاهی از فرهنگ مدرنیته، دارد نخبگان ایرانی را به بازنگری در میراث معنوی خود فرا می خواند.
جلال آل احمد و گذر از سنت به تجدد
نویسنده در این کتاب تلاش میکند مطالعهی جامعهشناختی از اندیشهها و آرای جلال آل احمد یکی از برجستهترین روشنفکران تاریخ معاصر ایران به دست دهد. او تلاش کرده که از زاویهی اصول و مبادی جامعهشناختی به اندیشههای وی بنگرد و ببیند که او در باب مسائل اجتماعی به ویژه مسائلی که به قلمروی توسعه مربوط بودند، چگونه میاندیشید. و این اندیشه در سطح نظری چه ارمغانی برای جریان فکری اجتماعی آورده است. نویسنده پس از بررسی و عرضهی تعریفهای توسعه، تعریفی عام از توسعه آورده که عبارت است از فرآیند گذار از سنت به تجدد. وی در ادامه آن دسته از عومل فرهنگی را که میتوانستند تسهیلکنندهی جریان توسعه باشند مشخص کرده و چگونگی لزوم تغییر ساخت فکری جامعهی سنتی را برای دستیابی به توسعه نشان میدهد. او در ادامه بحث میکند که روشنفکران چه نقشی در این میان داشتهاند و با جستوجو در نوشتههای جلال آل احمد، نشان میدهد که او در این موقعیت، چه وضعی داشته و تا کجا با توسعه کنار میآمده و در چه مواردی افکارش به مانعی بر سر راه آن تبدیل میشده، آنگاه علل توسعهنیافتگی از نظر آل احمد را بررسی و راه حلهایی را برای آن عرضه میکند. در بخشهای پایانی نیز نگرش آل احمد نسبت به جنبههای کلان توسعه، مسالهی غرب، رابطهی سنت و تجدد و پذیرش لزوم نوسازی دینی را ارزیابی کرده است. فصل پایانی کتاب به بحث تکنولوژی که مظهر توسعهیافتگی است، اختصاص دارد.
حدیث های خیالی
۱. معرفی بیست حدیث خیالی که در مجمعالبیان آمده است بدینصورت که قول ابوجعفر طبری مفسّر معروف اشتباهاً بهعنوان حدیث ابوجعفر امام محمّد باقر(ع) معرّفی شده است. در این بیست مورد قولی که شیخ طوسی در تبیان از ابوجعفر طبری نقل کرده است طبرسی صاحب مجمعالبیان توهّم کرده است که مقصود از ابوجعفر امام محمّد باقر(ع) است و نظر طبری را بهعنوان حدیث امام معصوم در مجمع آورده است و این اشتباه بهتفسیر نورالثّقلین و المیزان و کتابهای دیگر نیز منتقل شده است.
۲. آیه «ماکانَ لِنَبیٍّ اَنْ یکونَ لَهُ اَسْری حَتّی یثْخِنَ فِیالْاَرْضِ» اشتباه تفسیر شده و مفسّران عموماً گفتهاند: معنای آیه این است که که آنچه در جنگ بدر انجام شد که از بعضی اسیران به دستور پیامبر(ص) فدیه گرفتند و آزاد کردند و بعضی را بیفدیه آزاد کردند این کار نامشروعی بود و حکم خدا این بوده است که همه اسیران قتل عام شوند. در این کتاب روشن شده است که هرگز حکم خدا این نبوده است که اسیران قتل عام شوند.
۳. در تفسیر آیه «اُحِلَّ لَکمْ لَیلَةَالصِّیامِ اَلرَّفَثُ اِلی نِسائکمْ...» اکثریت قریب بهاتفاق مفسران گفتهاند: اوّل حکم خدا این بود که در ماه رمضان اگر کسی افطارنکرده میخوابید سحری خوردن بر او حرام میشد و باید گرسنه روزه بگیرد تا اینکه کارگری افطارنکرده خوابش برد و بیسحری روزه گرفت و فردا درحین کلنگزدن از شدّت ضعف بیهوش افتاد و بهدنبال این حادثه با نزول آیه مزبور این حکم پرمشقّت نسخ شد. در این کتاب ثابت شده است که این مطلب حقیقت ندارد و این آیه حکمی را نسخ نکرده است.
۴. مفسران عموماً گفتهاند: قرآن دو بار نازل شده است: یکبار بهطور یکپارچه به بیتالمعمور در آسمان نازل گشته و بار دیگر تدریجاً در مدّت بیست سال به رسول خدا(ص) وحی شده است. در این کتاب ثابت شده است که قرآن فقط یکبار آنهم تدریجاً در مدّت بیست و سهسال بر رسول اکرم(ص) نازل شده است و نزول قرآن به بیتالمعمور افسانهای بیش نیست.
۵. فقهای شیعه به استناد یک حدیث جعلی آیه ۳۳ مائده (آیه محاربه) را به اسیران جنگی مربوط کرده و گفتهاند: آن دسته از اسیران که قبل از ختم جنگ دستگیر میشوند باید قتل عام شوند. در این کتاب ثابت شده است که این مطلب حقیقت ندارد و مدرک آن فقط یک حدیث جعلی از یک راوی دروغگو است و فقها فریب این راوی کذّاب را خورده و بهاجماع چنین فتوای ظالمانهای را صادر کردهاند!
قدرت سیاسی در اندیشه ایرانی از فارابی تا نائینی
قدرت یکی از محورهای اساسی است که در تاریخ فرهنگ و تمدن ایرانی با این که بیشترین مشغولیت ذهنی نخبگان را به خود اختصاص دادهاست، اما به شکل شفاف و روشنی از آن سخن به میان نیامده است؛ قدرت نیز در فرهنگ سنتی رنگ و شکل اعتقادی به خود گرفته و با این که به روایتی، سراسر تاریخ سنتی ایران آمیخته با قدرتطلبی و جنگهای قدرت خواهانه بوده است، اما ساختارهای قدرت واقعبینانه مورد استفاده قرار نگرفته و در عرصههای معرفتی و دانشها تحت تاثیر بینش خردمندانه تبیین و تشریح نشده است؛در اين كتاب موجز، نويسنده به تعريف دقيق مضامين اصلي فلسفه سياست؛ نظير صور قدرت سياسي، حاكميت، مرجعيت، مشروعيت، دولت و ملت مي پردازد.رساله حاضر شامل گزارشی از ایده ها و اندیشه های سیاسی است که در دوره میانه از تاریخ فرهنگ ایرانی پدید آمده اند. این دوره شامل عصر فروپاشی شاهنشاهی ساسانی تا انهدام شاهنشاهی قاجاریه است. در این دوره تمامی رهیافت های نخبگان به امور سیاسی نشات گرفته از تعالیم دینی و کشورداری ایران باستان بوده است.
پدر سالاری جدید
کتاب پدر سالاری جدید، دربردارنده نظریهای درباره تغییرات تحریف شده در جامعه عرب است. این کتاب نگاهی به وقایعی میاندازد که در دنیای عرب رخ میدهد و به نام پدر سالاری جدید شناخته میشود. این اثر حاصل سالها تلاش، تحقیق و تدریس نویسنده در دانشگاه است و با رویکردی انتقادی ساختارهای اقتصادی و اجتماعی سنتی و مدرن جهان عرب را مورد بررسی قرار میدهد.
در سال 1989 این کتاب به زبان عربی و در سال 1996 به زبان فرانسه منتشر شد و بر محیط روشنفکری و تحقیقاتی جهان عرب تأثیر به سزایی داشته و توانسته است راه جایگزینی برای درک جامعه عرب به دست دهد.
انقلاب های اروپايی 1492-1992
معرفی کتاب انقلاب های اروپايی 1492-1992 اثر چارلز تیلی:
چارلز تیلی جامعه شناس و مورخ برجسته آمریکایی و یکی از محققین تاریخ انقلاب ها در جوامع بشری به شمار می آید .وی در این کتاب که اولین بار به سال 1993 منتشر گردید به بررسی جامعه شناسانه تاریخ انقلاب های اروپایی از اوایل عصر جدید تا به امروز می پردازد.رویدادهای انقلابی و به یاد ماندنی قاره اروپا انقلاب شکوهمند 1688 انگلستان،انقلاب 1798 فرانسه و انقلاب اکتبر 1917 روسیه- در کانون توجهات این نویسنده قرار گرفته است و به انقلاب در سایر کشورهای این قاره و از جمله تحولات دهه اخیر در اروپای شرقی و مرکز نیز اشاراتی رفته است.کتاب انقلاب های اروپایی که در سال 1995 جایزه اروپایی جامعه شناسی و علوم اجتماعی را به خود اختصاص داد، بازگویی صرفا ساده از رویدادهای تاریخی نیست.
بلکه نویسنده در این کتاب، تاریخ انقلاب های بزرگ و کوچک در اروپا را از منظری جامعه شناسانه و علمی مورد تجزیه و تحلیل قرار داده و آنها را از زوایای مختلف با یکدیگر مقایسه کرده است.