معرفی کتاب زوال نظام اجتماعی و فروپاشی دولت قاجار (براساس اسناد آرشیو وزارت خارجهی بریتانیا)
لرد کرزن، نایبالسلطنهی بریتانیا در هند، دربارهی امتیازی که دولت ناصرالدین شاه قاجار در سال ۱۲۵۱ به بارون رویتر داد میگوید: «این کاملترین و عجیبترین واگذاری کل منابع صنعتی یک کشور به فردی خارجی است که کسی در تاریخ خواب آن را نتواند دید، چه رسد به آن که عملاً امضا شده باشد.» دولتی که چنین امتیازهایی به بیگانگان میداد دمار از «رعیت» خود هم درمیآورد، اما در عین حال قدرت هم نداشت!
این کتاب روایت زوال دولت قاجار در دهههای آخر عمر آن و نبرد چندجانبهای است که در این دوره بین دو قدرت بزرگ استعماری روسیه و انگلستان، اقشار فقیر و میانیِ شهر و روستا، رؤسای ایلهای بزرگ، درباریان و علما درگرفت و زمینههای انقلاب مشروطه را فراهم کرد؛ مشروطهای که به علت استمرار دخالتهای آن دو قدرتِ استعماری و ضعف نیروهای اجتماعی ناتمام ماند. امتیاز این کتاب استفادهی گسترده از منابع دست اول و اسنادِ آرشیوهای وزارت خارجهی بریتانیا و دقت مؤلف در روایت جزئیات دادههای اقتصادی و اجتماعی ایران قبل از مشروطه است.
انقلاب های ۱۸۴۸ که کموبیش سراسر اروپای مرکزی ــ خصوصاً فرانسه، امپراتوری هاپسبورگ، اراضی آلمان و شبهجزیرهی ایتالیا ــ را در غوغا و التهابی بیمانند فروبرد، حاصل مجموعهای از تحولات اجتماعی، اقتصادی، و سیاسی بود که از انقلاب صنعتی، ظهور طبقهی متوسط، تلاش در راه برپایی حکومتهای لیبرال، رشد روحیهی ناسیونالیستی، نارضایتی عمیق اقتصادی و توسعهی شهری مایه میگرفت. در هر حال، با فروکش کردن شور و شوق انقلابی، بهناگاه در میان دستجات سیاسی اختلافنظر پیدا شد و دستآخر این قوای ضد انقلاب بود که استیلای خود را بازیافت. در این کتاب سیر رویدادهای منجر به انقلابهای ۱۸۴۸ و ناکامی آنها در هریک از سرزمینهای آشوبزده بهنحوی شرح و بسط مییابد که خواننده از کشاکش حوادث پرتبوتاب اروپای دههی ۱۸۴۰ به درکی روشن از اسباب و علل آن وقایع میرسد.
مجموعهی «کارگاه تاریخ» بهپشتوانهی تحلیلهای دقیق و اسناد معتبر، پرتوی تازه بر رویدادهای مهم و مناقشهبرانگیز جهان، از اوایل عصر مدرن تا امروز، میاندازد. این کتابها بیش از پنج دهه منبع اساسی دانشجویان و پژوهندگان تاریخ بوده است که اینک بهتدریج در اختیار خوانندگان فارسیزبان قرار میگیرد.