آسیب شناسی اجتماعی

ساموئل بکت علاوه بر رمان‌های معروفی چون «ننامیدنی» و «مالون می‌میرد» و نمایشنامه‌های «در انتظار گودو» و دست آخر متون کوتاهی در قالب نثر یا نمایشنامه نوشت که هم‌چنان گرفتار جهان بزرگ او بود. گرفتاری عمده‌ی بکت آن انسان‌شناسی‌ای بود که به قدمت تاریخ است و بشر در آن در مرکز عالم می‌ایستد. سوژه‌ی مدرن اما هیچ مشکلی را حل نکرد. اگر بودن به صرف اندیشیدن ممکن می‌بود پس این جهان بی‌انتها چیست و بشری که گرفتار محدودیت‌ها و تناقض‌هاست چگونه می‌تواند آن‌همه را به اندیشه آورد تا باشد؟ نظریه‌ی اصلی بکت لاجرم ناتوانی است. شکست و افتضاح و از ریخت افتادن و انبوهی خرت‌وپرت و آشغال. اما زیبایی‌شناسی بکت، یا فرم ناب او، است که این گزاره‌های تکراری را بدل به هنری تکرارنشدنی می‌کند، آن‌چنان که او را هم‌عصر همه‌ی اندیشمندان خواهیم دید و ضد همه‌ی آن‌ها. اما نمایشنامه‌های کوتاه بکت، در مجموعه‌ی «اما ابرها» هدفی جز خلق لحظه‌ی بیچارگی ندارد. نمایشنامه‌هایی که جزئیاتش بیش از متن است چرا که در همه‌ی آن نه کلامی باقی مانده است تا گفته شود و نه عملی ممکن است. بیشتر شخصیت‌ها حتی در خور نام نیستند. شبیه به یکدیگرند، اگر حرکت کنند حرف نمی‌زنند و اگر حرف بزنند بی‌حرکت‌اند. قهرمان این آثار بکت بیچاره‌ای است که ذلت را پذیرفته و به آن خو گرفته است، دیگر در بند فهمیدن یا نجات جهان نیست و همان‌قدر به زندگی خویش بی‌اعتنا است که به جهان و اندیشه و هر چه که آدمی به آن فخر می‌فروشد. شاید بکت نخستین و آخرین کسی باشد که فاجعه را در قلب جهانش گذاشته است. فاجعه‌ای که هیچ نامی نخواهد داشت چرا که هرگز نخواهد بود.

به پسارستاخیز دیوانه‌وار و آشفته‌ی «جی. جی. بالارد» خوش آمدید. جایی که انسان علیه انسان برمی‌خیزد و باعث نابودی خود می‌شود. بالارد امپراطور پادآرمان‌شهرهایی است که خودش آن‌ها را خلق کرده است. او «برج» را نوشته تا سرنوشت شوم و معدوم انسان را نشان دهد، سرنوشتی که دیر یا زود گریبان‌گیر تمام دنیا می‌شود و انسان را از اوج تکنولوژی و مدرنیته، به غارهای تاریک و نمور می‌کشاند. وحشت، درماندگی و سرگشتگی انسان مدرن در برج نمودِ واقعی پیدا کرده است. این کتاب را باید بارها بخوانید و بیندیشید. رمان، قصه‌ی ساختمانی مسکونی در دوران پسارستاخیز جهان است که تمام امکانات پیشرفته و ضروری برای زندگی ساکنانش در آن فراهم شده است. فروشگاه، بانک، استخر و حتی مدرسه هم در این ساختمان وجود دارد. ساکنان این برج از آن خارج نمی‌شوند و با دنیای بیرونی ارتباط برقرار نمی‌کنند. حوادث کوچکی که در این ساختمان اتفاق می‌افتد، چندان دردسرساز نیستند. اما کم‌کم نظام زندگی در ساختمان تغییر می‌کند و افراد به سه طبقه‌ی پایین، متوسط و بالا تقسیم می‌شوند. هر دسته از این افراد تصور می‌کنند گروه‌های دیگر دشمن هستند و باید از بین بروند. خشونت و کشتار بی‌رحمانه‌ای در ساختمان شروع می‌شود و در نهایت کسانی که تا دیروز دوست و همراه هم بودند، حالا همه چیز را از یاد برده‌اند و به افرادی خشن و بی‌ملاحظه تبدیل شده‌اند. برج مدرن و پیشرفته تبدیل به غاری بدوی می‌شود و انسان، انسان بودن را از یاد می‌برد. در بخشی از رمان می‌خوانیم: « یکی از روزهای شنبه سه ماه قبل، کمی بعد از ساعت یازده صبح، دکتر لنگ داشت برای خود صبحانه درست می‌کرد که ناگهان از صدای انفجار، هراسان از جا پرید. صدا از بالکنِ پشت اتاق نشیمن می‌آمد. یک بطری شامپانی از یکی از طبقات فوقانی از ارتفاع بیست متری، اول روی سایبانِ یکی از پنجره‌ها افتاده بود، بعد از روی سایبان بلند شده بود و خورده بود کف سرامیک بالکن و مثل بُمب ترکیده بود.»

چنگالی یک خرچنگ دست و پا چلفتی است که نمی‌داند با چنگال‌هایش چه‌کار کند. او از چنگال‌های بزرگ و مزاحمش بدش می‌آید و همیشه آرزو می‌کند که کاش بازوهایی مثل هشت‌پا و عروس دریایی داشت، یا باله‌هایی مثل لاک‌پشت و ماهی تا بتواند بدون دردسر با بقیه بازی کند. چون چنگال‌های خرچنگ وسط بازی یکهویی خرابکاری می‌کنند و آن‌قدر این کار را ادامه می‌دهند که او دوست دارد فرار کند و گوشه‌ای قایم شود. تا اینکه یک روز وسط بازی، هشت‌پا بین جلبک‌ها گیر می‌کند و هیچ کاری از دست کسی برنمی‌آید به‌جز… داستان «خرچنگ دست‌‌ و پا چلفتی» از مجموعه‌ی «داستان‌های زیر آب» داستان ارج گذاشتن به تفاوت‌های فردی میان کودکان و گرامی داشتن تمام خصوصیات ریز و درشت آن‌هاست؛ خصوصیاتی که شاید در ظاهر ناسازگار به نظر برسند، اما در نهایت راهگشا خواهند بود. هنگامی‌که هم‌سالان و والدین این ویژگی‌ها را می‌پذیرند، در نگرش کودک به جهان تغییری شگرف رقم خواهد خورد. نشر چشمه کتاب‌های زیر را از مجموعه‌ی «داستان‌های زیر آب» منتشر کرده است:

• خرچنگ دست‌‌ و پا چلفتی
• کوسه‌ی خندان
• هشت‌پای گیگیلی
• ماهی بی‌قرار