بنگر فرات خون است

«از نابهنگامی حیات تا سترون‌سازی خیال» مطالعه‌ای جامعه‌شناختی در تاریخ ادبیات داستانی ایران است. این کتاب به نسبت خیال و زندگی در یک دورۀ تاریخی می‌پردازد و آن را در ادبیات داستانی پسامشروطه تا لحظۀ اکنون پی می‌گیرد. نویسنده تلاش می کند تا از منظری تازه نسبت زندگی با متن ادبی را برجسته سازد و تلقی ادبیات داستانی و به تبع آن موقعیت‌های تاریخی‌اجتماعی حامی آن را دربارۀ حیات انسانی به بحث بگذارد. به تکنیک‌ها، فرم‌ها و استراتژی‌های ادبی‌ای پرداخته می‌شود که عموماً در مطالعات جامعه‌شناسی ادبیات نادیده گرفته می‌شوند. او سطوحی از آگاهی و ناآگاهی موجود در متن ادبی را مورد توجه قرار می‌دهد که عمیقاً وامدار حیات اجتماعی است، با این حال، به جای تصور رابطه‌ای علی میان امر اجتماعی و ادبی یا فرض بازتاب زندگی اجتماعی در متن، اثر رخدادهای تاریخی و موقعیت‌های اجتماعی درون میدان ادبی به واسطۀ میانجی‌گری‌های موقت یا دائم جایگاه‌های یا اتفاق‌های تاریخی تبیین شده است. در حوزۀ نظری، کتاب وامدار سنت جامعه‌شناسی ادبیات و متفکرانی چون لوکاچ، لوسین گلدمن، بوردیو، و نیز باومن است. شرح مختصر و روشن از نظریه‌های مهم این حوزه و نسبت آن با اندیشۀ فلسفی پیشین مخاطب علاقه‌مند به موضوع را با تصویری تازه از امکان‌های موجود در نقد جامعه‌شناختی آشنا می‌کند. در این راستا، نویسنده به نسبت میان فرم ادبی و امر اجتماعی توجه ویژه کرده تا امکان‌هایی تازه برای تحلیل موضوع خویش ایجاد کند. نویسنده خصایص عقلانیت تراژیکی را شرح می‌دهد که متمایز از فهم حماسی عصر پیشامشروطه است. سپس ظهور چنین فهمی به موقعیت‌های اجتماعی خاصی نسبت داده می‌شود که صورتبندی‌های تازه‌ای از بیان ادبی را پدید می‌آورند. در این راستا قواعد تولید و ارزیابی تازه‌ای در میدان ادبی ظاهر می شود که لزوماً ادبی نیستند. این قواعد بی آنکه موضوع اندیشه باشند، منطق عملکرد یک دوره می گردند. ذیل چنین منطقی است که «نابهنگامی حیات»، به مثابه یک فرم اندیشگانی کلان، روایت سوژه از زندگی روزمره را مشروط می‌سازد. سوژه فردیت‌یافته در جهان جزئیات که با مانعی موقت در می‌آویزد و در نهایت ناکام می‌شود. نویسنده معتقد است که منطق ادبیات داستانی عصر پهلوی در بسیاری از موارد همان الگوی ادبیات مشروطه است که یا تعمیق یافته یا به ضد خود بدل شده. در جمع‌بندی پایانی، گریزی به منطق فهم عامیانه و عالمانۀ وضع موجود در ایران و شباهت آن با فرم‌های روایی رایج در ادبیات داستانی زده شده تا موقعیت پیشگویی‌کنندۀ ادبیات داستانی مورد توجه قرار گیرد. گویی رویکردهای نظری و هنری شکل‌های متفاوت بیان مواجهه‌های مشابه با امر واقع هستند به شکلی که لااقل در یک دورۀ تاریخی صورت‌بندی‌های ادبی به مراتب متقدم بر بیان نظری وضعیت بوده‌اند و در این معنا به صورتی پیشگویانه عمل کرده‌اند. کتاب در جستجوی مسیری تازه برای بازسازی پیوند زندگی با متن ادبی، به بحث دربارۀ ادبیات عامه‌پسند و مقاومت و نیز ادبیات کودک می‌پردازد و منطق درونی آن‌ها و نسبت تاریخی‌شان با وضع موجود را روشن می‌کند و در گام نهایی برای تغییر شرایط پیشنهادهای اجمالی‌ای با مخاطب خود در میان می گذارد. این کتاب به علاقه‌مندان حوزۀ جامعه‌شناسی ادبیات، مطالعات فرهنگی، جامعه‌شناسی تاریخی، تاریخ ادبیات و نقد ادبی پیشنهاد می‌شود.

در روزگاران‌ باستان‌ در بخش‌ جنوب‌ عرازز امروز، گروهی‌ از مردم‌ در دل‌ صحرا بوستانی‌ ساختند که‌ قرن‌ها بعد، این‌ ناحیه‌ کوچک‌ کشاورزی‌ سومر نام‌ گرفت‌. امروزه‌ پژوهشگران‌ این‌ ناحیه‌ میان‌ دجله‌ و فرات‌ را بین‌النهرین‌ می‌نامند. این‌ فرهنگ‌ یکی‌ از چهار تمدن‌ بزرگ‌ روزگاران‌ باستان‌ بوده‌ است‌. سه‌ فرهنگ‌ دیگر هم‌ در کنار رودخانه‌ها پدید آمده‌اند: مصر در کنار نیل‌، هند در کنار رودهای‌ سند و گنگ‌ و چین‌ در کنار رودهای‌ وی‌ و هوانگهو. این‌ چهار فرهنگ‌ ویژگی‌های‌ مشترک‌ بسیاری‌ داشته‌اند ولی‌ مستقل‌ از یکدیگر پدید آمده‌اند. تا سده‌ بیستم‌ میلادی‌ باستان‌شناسان‌ کشف‌ کردند که‌ بین‌النهرین‌ نخستین‌ این‌ تمدن‌ها و آن‌ بوستان‌ «گاهواره‌ تمدن‌» بود. خاور نزدیک‌ باستان‌ را امروزه‌ خاور میانه‌ می‌نامند. از آن‌جا که‌ مردم‌ شهرها را در امتداد کرانه‌های‌ دجله‌ و فرات‌ ساخته‌ بودند، بنابراین‌ وضعیت‌ پست‌ و بلند زمین‌ منطقه‌، در طول‌ هزاران‌ سال‌ تغییر چندانی‌ نداشته‌ است‌. این‌ سرزمین‌ که‌ از شرزز با کوههای‌ زاگرس‌، از شمال‌ با کوه‌های‌ توروس‌، از غرب‌ با دریای‌ مدیترانه‌ و از جنوب‌ با صحرای‌ عربستان‌ محصور است‌، قوس‌ هلالی‌ شکلی‌ است‌ که‌ دره‌های‌ رودخانه‌ای‌ را تا شمال‌ دنبال‌ و سپس‌ قطع‌ می‌کند و تا جنوب‌ سواحل‌ مدیترانه‌ پیش‌ می‌رود.