تخم شر

جامعه نگاری عهد قاجار (تاریخ اجتماعی و زندگی روزمره مردم در دوران قاجار)" از جمله کتاب‌هایی است که با نگاهی بین رشته‌ای که مبتنی بر تاریخی سازی علوم اجتماعی و مطالعات فرهنگی و اقتصادی است، نوع جدیدی از روش شناسی مطالعات تاریخی را اتخاذ کرده که تلفیقی نوآورانه از تجربه‌های تاریخ نویسی مردم است اگرچه این شیوه از نگارش تاریخ خط سیر فراخی را طی می‌کند با نگاهی جزئی نگرانه، زندگی روزانه،  مناسبات خانوادگی، کسب و کار و تفریح و سرگرمی، فرهنگ و اندیشه ایرانیان عهد قاجار را بررسی می‌کند.

از این منظر پرداختن به جزئیات آداب و رسوم روزمره مانند آداب مهمانی و معاشرت، غذا خوردن، ازدواج، سفر و امثالهم نه تنها به عنوان قطعاتی از پازل زندگی فردی و جمعی در آن دوره اهمیت پیدا می‌کند بلکه شرح کیفیت و چگونگی زندگی مردم عادی، زوایای پنهان بستر فرهنگی و اجتماعی آن دوره را روشن می‌کند و می‌تواند به درک دقیق‌تر و وسیع‌تری از سیر تحولات اجتماعی و سیاسی دوره قاجار بیانجامد. نویسنده در بخشی از پیشگفتار کتاب تاکید دارد: اگرچه گروه هدف در این کتاب مردم عادی هستند، آگاهانه از افتادن در تاریخ‌نگاری فرودستان پرهیز نموده و کوشیده‌ام نه تنها طبقه سرآمد را با نگاه ایدئولوژیک تخطئه یا حذف نکنم بلکه با بیان خرده روایت‌های افراد شناخته شده و برجسته در کنار مردم بی نام و نشان، تصویر فراخ‌تر و عینی‌تر از زیست مردم آن دوره قاجار را پیش روی مخاطب بگذارم.

«از نابهنگامی حیات تا سترون‌سازی خیال» مطالعه‌ای جامعه‌شناختی در تاریخ ادبیات داستانی ایران است. این کتاب به نسبت خیال و زندگی در یک دورۀ تاریخی می‌پردازد و آن را در ادبیات داستانی پسامشروطه تا لحظۀ اکنون پی می‌گیرد. نویسنده تلاش می کند تا از منظری تازه نسبت زندگی با متن ادبی را برجسته سازد و تلقی ادبیات داستانی و به تبع آن موقعیت‌های تاریخی‌اجتماعی حامی آن را دربارۀ حیات انسانی به بحث بگذارد. به تکنیک‌ها، فرم‌ها و استراتژی‌های ادبی‌ای پرداخته می‌شود که عموماً در مطالعات جامعه‌شناسی ادبیات نادیده گرفته می‌شوند. او سطوحی از آگاهی و ناآگاهی موجود در متن ادبی را مورد توجه قرار می‌دهد که عمیقاً وامدار حیات اجتماعی است، با این حال، به جای تصور رابطه‌ای علی میان امر اجتماعی و ادبی یا فرض بازتاب زندگی اجتماعی در متن، اثر رخدادهای تاریخی و موقعیت‌های اجتماعی درون میدان ادبی به واسطۀ میانجی‌گری‌های موقت یا دائم جایگاه‌های یا اتفاق‌های تاریخی تبیین شده است. در حوزۀ نظری، کتاب وامدار سنت جامعه‌شناسی ادبیات و متفکرانی چون لوکاچ، لوسین گلدمن، بوردیو، و نیز باومن است. شرح مختصر و روشن از نظریه‌های مهم این حوزه و نسبت آن با اندیشۀ فلسفی پیشین مخاطب علاقه‌مند به موضوع را با تصویری تازه از امکان‌های موجود در نقد جامعه‌شناختی آشنا می‌کند. در این راستا، نویسنده به نسبت میان فرم ادبی و امر اجتماعی توجه ویژه کرده تا امکان‌هایی تازه برای تحلیل موضوع خویش ایجاد کند. نویسنده خصایص عقلانیت تراژیکی را شرح می‌دهد که متمایز از فهم حماسی عصر پیشامشروطه است. سپس ظهور چنین فهمی به موقعیت‌های اجتماعی خاصی نسبت داده می‌شود که صورتبندی‌های تازه‌ای از بیان ادبی را پدید می‌آورند. در این راستا قواعد تولید و ارزیابی تازه‌ای در میدان ادبی ظاهر می شود که لزوماً ادبی نیستند. این قواعد بی آنکه موضوع اندیشه باشند، منطق عملکرد یک دوره می گردند. ذیل چنین منطقی است که «نابهنگامی حیات»، به مثابه یک فرم اندیشگانی کلان، روایت سوژه از زندگی روزمره را مشروط می‌سازد. سوژه فردیت‌یافته در جهان جزئیات که با مانعی موقت در می‌آویزد و در نهایت ناکام می‌شود. نویسنده معتقد است که منطق ادبیات داستانی عصر پهلوی در بسیاری از موارد همان الگوی ادبیات مشروطه است که یا تعمیق یافته یا به ضد خود بدل شده. در جمع‌بندی پایانی، گریزی به منطق فهم عامیانه و عالمانۀ وضع موجود در ایران و شباهت آن با فرم‌های روایی رایج در ادبیات داستانی زده شده تا موقعیت پیشگویی‌کنندۀ ادبیات داستانی مورد توجه قرار گیرد. گویی رویکردهای نظری و هنری شکل‌های متفاوت بیان مواجهه‌های مشابه با امر واقع هستند به شکلی که لااقل در یک دورۀ تاریخی صورت‌بندی‌های ادبی به مراتب متقدم بر بیان نظری وضعیت بوده‌اند و در این معنا به صورتی پیشگویانه عمل کرده‌اند. کتاب در جستجوی مسیری تازه برای بازسازی پیوند زندگی با متن ادبی، به بحث دربارۀ ادبیات عامه‌پسند و مقاومت و نیز ادبیات کودک می‌پردازد و منطق درونی آن‌ها و نسبت تاریخی‌شان با وضع موجود را روشن می‌کند و در گام نهایی برای تغییر شرایط پیشنهادهای اجمالی‌ای با مخاطب خود در میان می گذارد. این کتاب به علاقه‌مندان حوزۀ جامعه‌شناسی ادبیات، مطالعات فرهنگی، جامعه‌شناسی تاریخی، تاریخ ادبیات و نقد ادبی پیشنهاد می‌شود.