حقوق ارث

معرفی کتاب تاریخ فرودستان: جستارهایی در تاریخ اجتماعی کارگری و ملی ایران

تورج اتابکی با جستارهایی که در کتاب تاریخ فرودستان ارائه کرده، در تلاش بوده با ترسیم جایگاه اجتماعی طبقه‌ی کارگر در دوران معاصر و نقشی که این قشر از جامعه در تحولات سیاسی-اجتماعی ایران داشته‌، تصویری دقیق از تاریخ ملی ایران به مخاطبانش عرضه کند. اثرگذاری طبقه‌ی کارگر در مهم‌ترین خیزش‌های سیاسی دوران معاصر، ظهور تاریخ‌نگاری برای قشر کارگر در مطالعات مورخان ایرانی و موضوعاتی از این‌دست، مباحث کتاب حاضر را دربرمی‌گیرند.

درباره‌ی کتاب تاریخ فرودستان

تاریخ‌نگاری در نخستین مراحل آن با شرح اقدامات شاهان سلسله‌های گوناگون و توصیف کشورگشایی‌های آن‌ها آغاز شد. از آن‌جایی که تا پیش از ورود انسان‌ها به دوران مدرن، کتاب و کتاب‌خوانی در زندگی عموم مردم جایی نداشته، طبیعتاً کتاب‌های تاریخی هم چندان مورد توجه مردم طبقه‌ی متوسط و ضعیف واقع نمی‌شدند. تنها شاهان و حاکمان بودند که هم سرمایه‌ی تهیه و نگهداری از کتاب‌های تاریخی را داشتند و هم انگیزه‌ای که آن‌ها را وامی‌داشت مورخانی را برای ثبت و ضبط فتوحات خود به خدمت بگیرند. بنابراین، اصولاً در چنین دورانی هرگز کتابی نخواهیم یافت که به احوال و زمانه‌ی طبقه‌ی فرودست جامعه پرداخته باشد. تاریخ‌نگاری برای فرودستان قدمت زیادی ندارد و نقطه‌ی شروع آن به زمانی برمی‌گردد که مورخان هندی در دوران پسااستعماری، این نوع از نگارش تاریخ را در برابر تاریخ‌نگاری نخبه‌گرا ابداع کردند. به‌تدریج مورخان اروپایی و آمریکای لاتین نیز راه نوین آن‌ها را دنبال کردند و تاریخ‌نگاری برای فرودستان به سبکی رایج در مطالعات تاریخی بدل شد. کتابی که پیش روی شماست، از بهترین نمونه‌های این نوع از تاریخ‌نگاری است که تورج اتابکی (Touraj Atabaki) نگارش آن را به عهده داشته. نویسنده در کتاب تاریخ فرودستان، به شرح حضور و اقدامات سیاسی-اجتماعی کارگران در سال‌های معاصر می‌پردازد و دورنمایی از تاریخ‌نگاری فرودستان را در میان پژوهشگران تاریخ معاصر ایران به نمایش می‌گذارد. کتاب حاضر یک مقدمه و چندین جستار را شامل می‌شود که هر کدام گوشه‌ای از تاریخ طبقه‌ی کارگری ایران را به‌تصویر می‌کشند. با مقدماتی که نویسنده در ابتدای کتاب بیان کرده، کلیت تاریخ‌نویسی برای فرودستان و نحوه‌ی بروز و گسترش آن برای خوانندگان شرح داده خواهد شد. بخش نخست، روش‌ تاریخ‌نگاری مورخان ایرانی را در سده‌‌ی بیستم به بحث گذاشته و ابعاد گوناگون آن را مورد واکاوی قرار می‌دهد. در بخش دوم، شاهد تحلیل‌های نویسنده از دوران مشروطه و وقایع مربوط به آن هستیم. همان‌طور که می‌دانید، جنبش مشروطه سرآغازی بود برای این‌که اقشار متوسط و ضعیف جامعه نیز به پا خیزند و در مقابل اشراف و حکومت ایران، به دفاع از حقوق خود بپردازند. مشروطه، جنبشی بود برای عامه‌ی مردم که به دست خود ایشان شکل گرفت و رهبری شد.

در بخشی از کتاب مرگ ایوان ایلیچ می‌خوانیم

زندگى را در خانه‌ى جدید شروع کردند و وقتى خوب مستقر شدند و به جاى جدید خو گرفتند، چنان‌که معمولاً چنین است، دیدند که فقط یک اتاق کم دارند و نیز درآمدشان، گرچه فوق‌العاده زیاد شده بود، اگر اندکى فقط پانصد روبل بیشتر مى‌بود دیگر نقصى در زندگى‌شان نمى‌ماند. در آغاز کار که هنوز خوب مستقر نشده بودند و چیزهایى مانده بود که بخرند یا سفارش دهند، و این یا آن مبل را جابه‌جا، یا فلان و بهمان را باهم جور کنند، احساس بسیار خوشایندى داشتند. گرچه اختلاف‌نظرهایى میان زن و شوهر باقى بود ولى هر دو به قدرى خشنود بودند و کارهاى کردنى به قدرى زیاد بود که بى‌جدال زیاد باهم کنار مى‌آمدند. وقتى دیگر کارى باقى نماند که کرده شود زندگى اندکى رنگ ملال گرفت و احساس کمبود آشکار شد. اما رفته‌رفته آشنایى‌هایى پیدا مى‌شد و عادت‌هایى پدید مى‌آمد و زندگى‌شان هر طور بود پر مى‌شد. ایوان ایلیچ صبح را در دادگاه مى‌گذرانید و براى ناهار به خانه مى‌آمد و ابتدا از این روال رضایت داشت و شادکام بود، هر چند که زندگى از اندکى دل‌آزارى خالى نبود، که تازه آن هم سرچشمه‌اش همین خانه بود. (کوچک‌ترین لکه روى سفره یا پارچه‌ى دیوارپوش، یا بریدن ریسمان پرده و از این نوع سخت به خشمش مى‌آورد. به قدرى براى آراستن خانه رنج برده بود که اندکى ضایع شدن صورت ظاهر آن برایش سخت دردناک بود.) اما به‌طور کلى زندگى‌اش طورى مى‌گذشت که به عقیده‌ى او بایسته بود، یعنى باآسودگى و لذت و باآبرومندى. ساعت نه از خواب برمى‌خاست، قهوه‌اش را مى‌نوشید و روزنامه‌اش را مى‌خواند، بعد اونیفورم قضاوت به تن مى‌کرد و به دادگاه مى‌رفت و آن‌جا طوق اسب عصارى آماده بود و فورا بر گردنش مى‌افتاد.