خاطرات ظلمت

مجموعه "تاریخ ادبیات در ایران" جامع‌ترین و کامل‌ترین تاریخ ادب‌فارسی سرزمین‌های تمدن ایرانی است و اولین بار در سال ۱۳۳۲ منتشر شد و پس از آن در بیش از نیم قرن اخیر پیاپی تجدید چاپ شده است. این مجموعه حاصل پنجاه سال تحقیقات دکتر ذبیح‌الله صفا است که در پنج جلد و هشت کتاب در نزدیک به ۶ هزار صفحه با بهره‌گیری از منابع گوناگون و نسخه‌های خطی کتاب خانه‌های مختلف جهان منتشر شد. زمانی که استاد صفا به نگارش این اثر پرداخت، بیشتر کتاب‌های تاریخ ادبیات ایران را شرق‌شناسان تدوین و تالیف کرده بودند و محتوای تذکره‌ها نیز از طرفی محدود و از طرفی دیگر فاقد دقت علمی و تاریخی و جنبه انتقادی بود. صفا همان اندازه که ادب و فرهنگ ایران و فارسی را می‌شناخت، نسبت به لحظه‌ها و دقایق تاریخی ایران هم آگاه بود و اثر او در تاریخ ادبیات از جامع‌نگری سنجیده‌ای برخوردار است. در آغاز هر دوره تاریخی – ادبی، صفا به ترسیم دورنمای اوضاع و احوال آن دوره و تاثیر عوامل مختلف اجتماعی، سیاسی و دینی می‌پردازد و پس از این که خواننده را با موقعیت زمانی مورد نظر آشنا کرد، ادبیات آن دوره را بررسی می‌کند و سپس شاعران و نویسندگان را معرفی و نمونه ای از آثارشان را ذکر می‌کند.