زبان فراموش شده

در بخشی از کتاب مارکس در واپسین سال‌ها (1883 -1881): زندگینامه‌ی فکری می‌خوانیم

آن‌چه بیش از همه مارکس را درگیر کرد شیوه‌ی برخورد مورگان با عوامل تولیدی و تکنولوژیک بود که آن را پیش‌شرط‌های ترقیِ اجتماعی در نظر می‌گرفت، و مارکس شدیداً درگیر این شد که گزیده‌ای در صد صفحه با حروفی بسیار ریز فراهم کند. این مطالب دربرگیرنده‌ی بخش عمده‌ی آن چیزی شد که به نام دفترهای قوم‌شناسی می‌شناسیم. این یادداشت‌ها شامل گزیده‌هایی از آثار دیگر نیز بود: جاوه، یا چگونگی اداره‌ی یک کلنی (1861) اثر جیمز مانی، وکیل و متخصص مسائل اندونزی؛ دهکده‌های آریایی در هندوستان و سیلان (1880) اثر جان فیر (1905 1825)، رئیس دادگاه عالی سیلان؛ و گفتارهایی درباره‌ی تاریخ اولیه‌ی نهادها (1875) اثر هنری ماینِ تاریخ‌نگار، که حجم‌ آن‌ها در مجموع به صد برگ دیگر می‌رسید. مقایسه‌ی تطبیقی مارکس از این نویسندگان ما را به این گمان می‌رساند که او تمام این مطالب را در دوره‌ی نسبتاً کوتاهی گردآوری کرد تا حقیقتاً به این موضوع تسلط پیدا کند. مارکس پیش‌تر در پژوهش‌های پیشینش، یعنی در نخستین پاره‌ی ایدئولوژی آلمانی، در بخشِ بلندی از گروندریسه با عنوان «صورت‌بندی‌های پیشاسرمایه‌داری»، و در مجلد اول سرمایه، صورت‌بندی‌های اجتماعی ‌ سیاسی گذشته را بررسی و درباره‌ی آن‌ها اظهارنظر کرده بود. در سال 1879، مطالعه‌ی مالکیت اشتراکی زمین (1879) اثر کووالفسکی بار دیگر مارکس را به این موضوع سوق داد. اما اساساً با دفترهای قوم‌شناسی بود که مارکس با پژوهش‌های ژرف و به‌روز درگیر شد. او این کار را با هدف گسترش دانشش از دوره‌های تاریخی، حوزه‌های جغرافیایی و مباحث موضوعی‌ای انجام داد که برای پیش‌برد سریع نقدش بر اقتصاد سیاسی ضروری می‌دانست. علاوه‌براین، تحقیقات یادشده مارکس را قادر ساخت تا اطلاعات خاصی درباره‌ی ویژگی‌ها و نهادهای اجتماعی گذشته‌های دور کسب کند و در جریان مطالبی قرار بگیرد که در زمان نگارش دست‌نوشته‌های دهه‌های 1850 و 1860 در اختیارش نبود. دست‌آخر، ‌این پژوهش مارکس را با تازه‌ترین نظریه‌هایی آشنا کرد که برجسته‌ترین پژوهشگران وقت آن را پیش برده بودند.