عکس دسته‌جمعی با پدرخوانده: سفر به سه‌گانه‌ی کاپولا

معرفی کتاب تاریخ فرودستان: جستارهایی در تاریخ اجتماعی کارگری و ملی ایران

تورج اتابکی با جستارهایی که در کتاب تاریخ فرودستان ارائه کرده، در تلاش بوده با ترسیم جایگاه اجتماعی طبقه‌ی کارگر در دوران معاصر و نقشی که این قشر از جامعه در تحولات سیاسی-اجتماعی ایران داشته‌، تصویری دقیق از تاریخ ملی ایران به مخاطبانش عرضه کند. اثرگذاری طبقه‌ی کارگر در مهم‌ترین خیزش‌های سیاسی دوران معاصر، ظهور تاریخ‌نگاری برای قشر کارگر در مطالعات مورخان ایرانی و موضوعاتی از این‌دست، مباحث کتاب حاضر را دربرمی‌گیرند.

درباره‌ی کتاب تاریخ فرودستان

تاریخ‌نگاری در نخستین مراحل آن با شرح اقدامات شاهان سلسله‌های گوناگون و توصیف کشورگشایی‌های آن‌ها آغاز شد. از آن‌جایی که تا پیش از ورود انسان‌ها به دوران مدرن، کتاب و کتاب‌خوانی در زندگی عموم مردم جایی نداشته، طبیعتاً کتاب‌های تاریخی هم چندان مورد توجه مردم طبقه‌ی متوسط و ضعیف واقع نمی‌شدند. تنها شاهان و حاکمان بودند که هم سرمایه‌ی تهیه و نگهداری از کتاب‌های تاریخی را داشتند و هم انگیزه‌ای که آن‌ها را وامی‌داشت مورخانی را برای ثبت و ضبط فتوحات خود به خدمت بگیرند. بنابراین، اصولاً در چنین دورانی هرگز کتابی نخواهیم یافت که به احوال و زمانه‌ی طبقه‌ی فرودست جامعه پرداخته باشد. تاریخ‌نگاری برای فرودستان قدمت زیادی ندارد و نقطه‌ی شروع آن به زمانی برمی‌گردد که مورخان هندی در دوران پسااستعماری، این نوع از نگارش تاریخ را در برابر تاریخ‌نگاری نخبه‌گرا ابداع کردند. به‌تدریج مورخان اروپایی و آمریکای لاتین نیز راه نوین آن‌ها را دنبال کردند و تاریخ‌نگاری برای فرودستان به سبکی رایج در مطالعات تاریخی بدل شد. کتابی که پیش روی شماست، از بهترین نمونه‌های این نوع از تاریخ‌نگاری است که تورج اتابکی (Touraj Atabaki) نگارش آن را به عهده داشته. نویسنده در کتاب تاریخ فرودستان، به شرح حضور و اقدامات سیاسی-اجتماعی کارگران در سال‌های معاصر می‌پردازد و دورنمایی از تاریخ‌نگاری فرودستان را در میان پژوهشگران تاریخ معاصر ایران به نمایش می‌گذارد. کتاب حاضر یک مقدمه و چندین جستار را شامل می‌شود که هر کدام گوشه‌ای از تاریخ طبقه‌ی کارگری ایران را به‌تصویر می‌کشند. با مقدماتی که نویسنده در ابتدای کتاب بیان کرده، کلیت تاریخ‌نویسی برای فرودستان و نحوه‌ی بروز و گسترش آن برای خوانندگان شرح داده خواهد شد. بخش نخست، روش‌ تاریخ‌نگاری مورخان ایرانی را در سده‌‌ی بیستم به بحث گذاشته و ابعاد گوناگون آن را مورد واکاوی قرار می‌دهد. در بخش دوم، شاهد تحلیل‌های نویسنده از دوران مشروطه و وقایع مربوط به آن هستیم. همان‌طور که می‌دانید، جنبش مشروطه سرآغازی بود برای این‌که اقشار متوسط و ضعیف جامعه نیز به پا خیزند و در مقابل اشراف و حکومت ایران، به دفاع از حقوق خود بپردازند. مشروطه، جنبشی بود برای عامه‌ی مردم که به دست خود ایشان شکل گرفت و رهبری شد.

جنگ پدیده‌ی غریبی است که نتیجه‌ای جز ویران‌گری، قتل انسان و نابودی زیرساخت‌های‌ کشورهایی که گرفتارش هستند، ندارد. اما موضوعی که معمولا پس از پایان جنگ و کشتار به فراموشی سپرده می‌شود، افسردگی، در خودفرورفتگی، اضطراب و ناامیدی است که گریبان مردان و زنانی را که برای حفظ کشورشان پا در میان نبرد گذاشته‌‌اند، می‌گیرد. آن‌ها راوی زنده و بیدار درگیری‌ها و مبارزات مرگ‌باری هستند که روح آزرده و جسم مجروح‌شان تاب یادآوری‌شان را ندارد. اتاق افسران، روایتی است ژرف و تکان‌دهنده‌ از افرادی که پس از پشت سر گذاشتن تجربه‌ی جنگ، توان زندگی کردن را از دست داده‌اند. تنهایی و یاس ویران و زمین‌گیرشان کرده، در اوج استیصال آرزوی مرگ می‌کنند. مارگ دوگن، نویسنده‌ی شناخته شده و شصت‌و‌دو ساله‌ی فرانسوی، در این کتاب تلاش کرده از طریق دیدگاه مجروحی جنگی قصه را به پیش ببرد. چهره‌ی شخصیت‌ها آسیب دیده و در یکی از اتاق‌های بیمارستان بستری و درمان می‌شوند. راوی داستان، بعد از گذراندن شبی عاشقانه با دختری کلمانس نام، در راه وظیفه یا هدف، راهی جبهه شده، به شدت آسیب دیده و در مرکزی درمانی مداوا می‌شود: «پس از سرکشی آخرین پرستار شب، چراغ‌ها یکی‌یکی خاموش می‌شوند. غذایی را که خورده‌ام بالا می‌آورم، چون معده‌ام از تنها کار کردن، بدون پشتیبانی دندان‌هایم خسته شده. هیچ بهبودی در وضع رو به نابودی‌ام حس نمی‌کنم. منتظرم نوزادی از آغوش پر محبت مادر و پدرش کنده شود تا جراح‌ها بتوانند فک بالااش را به من پیوند بزنند.» نویسنده، عمق فاجعه را چنان واقعی و ملموس به تصویر می‌کشد که پشت آدمی می‌لرزد. ما آدم‌ها چه موقع می‌خواهیم از این جنایت دست‌جمعی دست برداریم؟