كاتارسیس در هنرهای زیبا

تشکیل سلسله پادشاهان صفوی یکی از نقاط عطف در جاده پر پیچ و خم تاریخ ایران زمین است. گرچه شاهان این سلسله اغلب به زبان ترکی صحبت می‌کردند و گاه به این زبان شعر می‌سروده‌اند اما پژوهندگان و مورخان، آن‌ها را رهبران حکومتی سراسر ایرانی می‌شمارند که موفق می‌شوند با تمسک به زنجیره‌ای از ریسمان‌های گوناگون از ایران تکه‌تکه، کل واحدی بسازند. شاه اسماعیل بنیانگذار سلسله صفویه برای رسمی کردن مذهب شیعه در ایران اگر در پی هدفی بود بیش‌تر به اهدافی خارجی می‌اندیشید؛ به‌نظر می‌رسد شاه اسماعیل دو هدف عمده در سر داشت؛ در وهله اول کوشید با رسمی‌کردن آیین تشیع به هماوردجویی در برابر حکومت ترکمن‌ها (آق‌قویونلوها یعنی صاحب گوسفندان سفید) بپردازد. از سوی دیگر رهبر نامدار صفوی با رسمیت بخشیدن به تشیع در قلمرویی که در همسایگی قدرت سنی مذهب ایستاده بود، به راهکارهایی برای مقابله با قدرت تحمیلی امپراتوری می‌اندیشید؛ اگر شاه اسماعیل موفق می‌شد در کنار امپراتوری قدرتمند عثمانی، امپراتوری شیعه مذهب یکپارچه‌ای بسازد، می‌توانست از فشار سنگین و سهمگین عثمانی‌ها بر ایران بکاهد. کتاب "تاریخ صفویه" سرآغازی بر یک مقطع تاریخی است که رویدادهای ایران را در زمان تشکیل سلسله صفویان بررسی می‌کند.

نویسنده همانطور که خود در پیشگفتار می‌خواهد نظری کلی و فشرده و موثق از فرهنگ ایران پیش از اسلام از زبان خود ایران و با اسناد و مدارک ارائه می‌دهد، و در این کار نیز موفق است. مولف به جای پرداختن به شرح رویدادهای متوالی جنگی یا تفسیرهای دلخواهانه، درآغاز هر بخش، یعنی آغاز فرمانروایی هر دودمان، نخست به ارائۀ گواهی‌ها از روی سنگبشته‌ها، لوحه‌های کشف شده در تخت جمشید و مکان‌های دیگر، خرده سفال‌های مکتوب و اسناد به‌دست آمده از نسا می‌پردازد.

«از نابهنگامی حیات تا سترون‌سازی خیال» مطالعه‌ای جامعه‌شناختی در تاریخ ادبیات داستانی ایران است. این کتاب به نسبت خیال و زندگی در یک دورۀ تاریخی می‌پردازد و آن را در ادبیات داستانی پسامشروطه تا لحظۀ اکنون پی می‌گیرد. نویسنده تلاش می کند تا از منظری تازه نسبت زندگی با متن ادبی را برجسته سازد و تلقی ادبیات داستانی و به تبع آن موقعیت‌های تاریخی‌اجتماعی حامی آن را دربارۀ حیات انسانی به بحث بگذارد. به تکنیک‌ها، فرم‌ها و استراتژی‌های ادبی‌ای پرداخته می‌شود که عموماً در مطالعات جامعه‌شناسی ادبیات نادیده گرفته می‌شوند. او سطوحی از آگاهی و ناآگاهی موجود در متن ادبی را مورد توجه قرار می‌دهد که عمیقاً وامدار حیات اجتماعی است، با این حال، به جای تصور رابطه‌ای علی میان امر اجتماعی و ادبی یا فرض بازتاب زندگی اجتماعی در متن، اثر رخدادهای تاریخی و موقعیت‌های اجتماعی درون میدان ادبی به واسطۀ میانجی‌گری‌های موقت یا دائم جایگاه‌های یا اتفاق‌های تاریخی تبیین شده است. در حوزۀ نظری، کتاب وامدار سنت جامعه‌شناسی ادبیات و متفکرانی چون لوکاچ، لوسین گلدمن، بوردیو، و نیز باومن است. شرح مختصر و روشن از نظریه‌های مهم این حوزه و نسبت آن با اندیشۀ فلسفی پیشین مخاطب علاقه‌مند به موضوع را با تصویری تازه از امکان‌های موجود در نقد جامعه‌شناختی آشنا می‌کند. در این راستا، نویسنده به نسبت میان فرم ادبی و امر اجتماعی توجه ویژه کرده تا امکان‌هایی تازه برای تحلیل موضوع خویش ایجاد کند. نویسنده خصایص عقلانیت تراژیکی را شرح می‌دهد که متمایز از فهم حماسی عصر پیشامشروطه است. سپس ظهور چنین فهمی به موقعیت‌های اجتماعی خاصی نسبت داده می‌شود که صورتبندی‌های تازه‌ای از بیان ادبی را پدید می‌آورند. در این راستا قواعد تولید و ارزیابی تازه‌ای در میدان ادبی ظاهر می شود که لزوماً ادبی نیستند. این قواعد بی آنکه موضوع اندیشه باشند، منطق عملکرد یک دوره می گردند. ذیل چنین منطقی است که «نابهنگامی حیات»، به مثابه یک فرم اندیشگانی کلان، روایت سوژه از زندگی روزمره را مشروط می‌سازد. سوژه فردیت‌یافته در جهان جزئیات که با مانعی موقت در می‌آویزد و در نهایت ناکام می‌شود. نویسنده معتقد است که منطق ادبیات داستانی عصر پهلوی در بسیاری از موارد همان الگوی ادبیات مشروطه است که یا تعمیق یافته یا به ضد خود بدل شده. در جمع‌بندی پایانی، گریزی به منطق فهم عامیانه و عالمانۀ وضع موجود در ایران و شباهت آن با فرم‌های روایی رایج در ادبیات داستانی زده شده تا موقعیت پیشگویی‌کنندۀ ادبیات داستانی مورد توجه قرار گیرد. گویی رویکردهای نظری و هنری شکل‌های متفاوت بیان مواجهه‌های مشابه با امر واقع هستند به شکلی که لااقل در یک دورۀ تاریخی صورت‌بندی‌های ادبی به مراتب متقدم بر بیان نظری وضعیت بوده‌اند و در این معنا به صورتی پیشگویانه عمل کرده‌اند. کتاب در جستجوی مسیری تازه برای بازسازی پیوند زندگی با متن ادبی، به بحث دربارۀ ادبیات عامه‌پسند و مقاومت و نیز ادبیات کودک می‌پردازد و منطق درونی آن‌ها و نسبت تاریخی‌شان با وضع موجود را روشن می‌کند و در گام نهایی برای تغییر شرایط پیشنهادهای اجمالی‌ای با مخاطب خود در میان می گذارد. این کتاب به علاقه‌مندان حوزۀ جامعه‌شناسی ادبیات، مطالعات فرهنگی، جامعه‌شناسی تاریخی، تاریخ ادبیات و نقد ادبی پیشنهاد می‌شود.