لوتر مردی میان خدا و شیطان

معرفی کتاب زمان دست دوم

کتاب پرفروش نیویورک‌تایمز زمان دست دوم نوشته‌ی نویسنده‌ی برنده‌ی جایزه‌ی نوبل ادبیات سوتلانا آلکسیویچ، درباره سقوط و فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و ظهور روسیه جدید و اوضاع اجتماعی و تاریخ شفاهی این کشور اطلاعات ناب و جامعی را ارائه می‌دهد. این کتاب برنده‌ی جایزه‌ی کتاب لس‌آنجلس تایمز و یکی از ده کتاب برتر سال 2017 بوده است. درباره کتاب زمان دست دوم: تاریخ اتحاد جماهیر شوروی و سقوط آن در سال 1991 یکی از مهم‌ترین رویدادهای تاریخی و سیاسی در سطح بین‌الملل محسوب می‌شد که تأثیرات بسیاری بر روی ملت شوروی و دیگر کشورها داشت. سوتلانا آلکسیویچ روزنامه‌نگار برنده‌ی جایزه‌ی نوبل در کتاب زمان دست دوم (Secondhand Time: The Last of the Soviets) با تعداد زیادی از مردم عادی شوروی سابق گفت‌وگو کرده و صدای آنان را همانند یک پازل گردآوری کرده است تا بتواند برخلاف دیگر روایات رسمی، داستان‌های شخصی و واقعی مردم را نیز به گوش جهانیان برساند. او با صدها نفر از قشرهای مختلف، سنین و نژادهای متفاوت مصاحبه می‌کند، از استادان دانشگاهی که پس از سقوط اتحاد جماهیر شوروی ته‌سیگار جمع می‌کردند تا قهرمان جنگی که دیگر مورد احترام دیگران نبود؛ از کاسبان و دلالان نوکیسه تا اعضای سابق حزب. این کتاب روایتگر آدم‌هایی است که زندگی‌شان به یک‌باره دگرگون می‌شود. کتاب زمان دست دوم در مورد کمونیسم و سقوط شوروی صحبت می‌کند. مردم روسیه در این کتاب بار دیگر 30 سال گذشته‌ی خود را مرور می‌کنند و به شما می‌گویند که زندگی در زمان سقوط اتحاد جماهیر شوروی به چه شکل بوده است و حال زندگی در روسیه جدید چه خصوصیاتی دارد. «صداهایی از آرمان‌شهر» عنوان پنج‌گانه‌ای است اثرِ سوتلانا آلکسیویچ. این پنج‌گانه به‌ترتیب شامل جنگ چهره‌ی زنانه ندارد (1983)، آخرین شاهدان (1985)، پسران رویین (1989)، نیایش چرنوبیل (1997) و زمان دست‌دوم (2013) است. عنوان این پنج‌گانه با محتوای آثار هم‌خوانی حداکثری داشته و تا حدود زیادی منطقی است. دو مفهوم کلیدی که در همه‌ی این پنج اثر به آن‌ها پرداخته شده «صداها» و «آرمان‌شهر» هستند. این دو مفهوم به‌ویژه در کتاب زمان دست‌دوم نمود بارزی دارند. صداهایی متفاوت با یکدیگر، از گوشه‌گوشه‌ی این سرزمین پهناور، «آرمان‌شهر روسی» را برای شما تصویر می‌کنند؛ آرمان‌شهری که ملل روسی‌زبان در طول صد سال گذشته، در طی و حدفاصل حکومت دو ولادیمیر، لنین و پوتین همواره به دنبال آن بوده‌اند و هرگز هم بدان نرسیده‌اند. آلکسیویچ همان روش مصاحبه‌ی مستقیم با شهروندان عادی و انتقال بی‌کم‌وکاستِ آن را که در چهار کتاب قبلی به کار گرفته بود برای تنظیم و نگارش حُسن‌ختام پنج‌گانه‌اش، زمان دست‌دوم نیز استفاده کرده است. مصاحبه‌های مربوط به این کتاب طی سال‌های 2012 - 1991 گرفته شده‌اند، پس از فروپاشی نظام شوروی. مردم طی دهه‌ها یاد گرفته بودند اگر زندگی خود و خانواده‌شان را دوست دارند، ساکت بمانند. حتی اگر شدیدترین بلاها و دردها به آن‌ها تحمیل شده باشد، دندان به جگر بگیرند و به احدی چیزی از سرگذشت‌شان نگویند. خودسانسوری، ترس از ابراز عقیده و وحشت از حکومت و نهادهای وابسته در وجودشان نهادینه شده بود. اما پس از فروپاشی نظام شوروی، دست‌کم برای مدت کوتاهی، شمشیری که بر سر تک‌تک شهروندان شوروی سایه انداخته بود ناپدید شد. با این ‌حال گرفتن مصاحبه و به حرف آوردن کسانی که نسل‌اندر‌نسل یاد گرفته بودند خاموش باشند، کار بسیار دشواری بود. سوتلانا آلکسیویچ با گفت‌وگوهایی که انجام داده به خوبی توانسته تصویری واقعی و کامل از روسیه کنونی به نمایش بگذارد که همچنان خاطرات ظلم، وحشت، قحطی و قتل‌عام‌ها را با خود حمل می‌کنند؛ با این حال برای آینده‌ای درخشان‌تر می‌کوشند و امیدوارند. کتاب پیش رو ترکیبی از غم‌ها و پیروزی‌های انسان‌هایی است که یک ملت واحد را تشکیل می‌دهند و نویسنده با به چالش کشیدن مسائلی مانند انسان و انتخاب‌های خوب و بد افراد، شما را با خود همراه می‌کند.

در بخشی از کتاب شاخ: مجموعه داستان پیوسته می‌خوانیم

دورتادورمان پر شده بود از پوست‌تخمه. با پوتین کمی پخش‌شان کردم. پارچ آب را برداشتم و چند قلپی خوردم و نشستم روی کیسه‌شن‌ها. پکی به سیگار زدم و با چشم دنبال مرغه گشتم. پشت تانکر، با پا خاک را جابه‌جا می‌کرد و دنبال چیزی می‌گشت. خروسه از چاله‌ی جلو تانکر آب می‌خورد. سیراب که شد باز سینه جلو داد و قبراق راه افتاد. نگاهی به اطرافش کرد و دوید طرف مرغه. مرغه هفت‌هشت متری دور شد و رفت زیر تویوتای ستوان. خروسه باز خیز برداشت و رفت سمت ماشین. مرغه آمد پای تپه. خروسه قدم‌زنان رفت طرفش. مرغه فاصله گرفت و دور شد. ‌رفت نزدیک تانکر. خروسه دوید و نوکی به گردنش زد. مرغه پرید و بال‌بالی کرد و رفت زیر تانکر. خروسه ایستاده بود و نگاه می‌کرد. مرغه انگار که توی باغ نباشد شروع کرده بود با پا زیرش را تمیز می‌کرد. خروسه همان‌طور ایستاده بود. چند قدمی نزدیک شد و باز ایستاد. مرغه گرفتار تمیزکاری بود. چند قدم دیگر هم جلو رفت مرغه چرخیده بود و به چیزی نوک می‌زد. خروسه دوید و گردنش را گرفت. مرغه کمی جلو رفت. خروسه چرخید و سوارش شد. با‌هم جابه‌جا شدند. خروسه پس‌ِ گردنش را گرفته بود و ول نمی‌کرد. باز جابه‌جا شدند. خروسه سوار بود. تکان‌تکانی داد و پسِ ‌گردن را ول کرد. مرغه دوید و چند قدمی دور شد. خروسه همان‌جا ایستاده بود و نگاه می‌کرد؛ درست مثل بچه‌پرروها. پوست‌تخمه‌ای که مزه‌اش را گرفته بودم پف کردم بیرون و تخمه‌ی دیگری انداختم دهنم. کمی آب خوردم. ساعت نداشتم و نمی‌دانستم چه‌قدر از پستم مانده. خسته شده بودم و گرما داشت نم‌نم اذیت می‌کرد. سیا برای تحویل پست معمولاً کمی دیرتر می‌آمد. پتو تکانی خورد و ستوان از سنگر زد بیرون. سرش را عینهو گاو انداخت پایین و یک‌راست رفت و سوار ماشین شد. اَن‌آقا باز پر‌رو شده بود. اشتباه کردم، نباید تحویلش می‌گرفتم. منتظر شد تا سیا بیاید. سیا لیوان چایی به‌دست آمد بیرون.