چهره برافروخته

دوروتی دیویس همسر لئون لوماری دو وارزی، دیپلمات بلژیکی، در اواخر دوره قاجار به ایران آمد. او در این کتاب از اولین برخوردش با تهران، تجربه‌ها و خاطراتش از این شهر داستان‌های بسیار جالبی دارد. دوروتی دو وارزی ایران را در سه دوره بحرانی در تاریخ این کشور در دوره قاجار ــ یعنی دوره مظفرالدینشاه قاجار پیش از مشروطیت، دوره محمدعلیشاه در هنگامه نبرد بین مشروطه‌خواهان و استبدادطلبان، و دوره احمدشاه اندکی پیش از جنگ جهانی اول و کودتای سوم اسفند ١٢٩٩هـ.ش ــ دیده بود و مشاهدات و اطلاعات و تجربیات خود از این کشور، که در خاطرات خود به آن بسیار علاقه نشان داده، به‌اختصار ثبت کرده است. این کتاب حدود یک قرن از نظرها دور مانده بود تا این که در سال ٢٠٠٨ در انگلستان به اهمیت و ارزش تاریخی آن پی بردند و تجدید چاپش کردند. دو وارزی در ابتدای این فصل آورده است: اگر خواهان آسایش هستی، به تهران سفر نکن! تنها راه سفر این است که مثل برق بروید و مثل باد برگردید. اما اگر آسایش را ندیده بگیرید، سفری است بی‌اندازه جذاب و مفید، و امیدوارم گزارشی کوتاه از این سفر، درباره اروپاییانی که در تهران زندگی می‌کردند و زندگی در آن، خالی از لطف نباشد.

ایستاده‌ بودم‌ روی‌ جدول‌ جوی‌، گِل‌های‌ بغل‌ پوتین‌ راستم‌ را مالیدم‌ به‌ لبه‌ جدول‌. سرشب‌ واکسشان‌ زده‌ بودم‌. دلم‌ می‌خواست‌ وقتی‌ بالای‌ سر جنازه‌ام‌ می‌رسند ببینند تر و تمیز، مثل‌ بچه‌ آقاها مرده‌ام‌. تقابل‌ و تناقض‌ حاصل‌ از دنیای‌ مدرن‌، سرمنشأ ماجراها و سردرگمی‌های‌ بسیاری‌ است‌ که‌ هیس‌ راوی‌ یکی‌ از آن‌هاست‌، و البته‌ نه‌ از دیدگاهی‌ قاطع‌. در هیس‌، چنان‌ که‌ لوکاچ‌ در نظریه‌ رمان‌ می‌گفت‌، ارزش‌های‌ تحقق‌ناپذیر و آرمانی‌ قهرمانان‌، به‌ شیوه‌ای‌ نو، نسبی‌ شده‌اند؛ چیزی‌ که‌ دور از دسترس‌ نویسندگان‌ پیش‌ از این‌ بوده‌ است‌. در هیس‌ نویسنده‌ ماجراها را چنان‌ که‌ دیکته‌ می‌شود نشان‌ نمی‌دهد بلکه‌ چنان‌ که‌ خود می‌خواهد نشان‌ می‌دهد و باز بر عهده‌ خواننده‌ می‌گذارد تا ماجرا را آن‌ گونه‌ که‌ می‌خواهد ببیند و رمان‌ توسط‌ راویان‌ مختلفی‌ ساخته‌ می‌شود: پاسبان‌، نظامی‌ گاه‌ دل‌رحم‌ و گاه‌ خشنی‌ که‌ آنچه‌ را می‌خواهد انجام‌ نمی‌دهد و آنچه‌ را نمی‌خواهد انجام‌ می‌دهد؛ جهانشاه‌، قاتلی‌ یا قاتل‌ نمایی‌ یا حتی‌ مقتولی‌ که‌ با لذت‌ به‌ روایت‌ هوس‌هایش‌ می‌نشیند و از کشتن‌ آدم‌ها یا کشته‌ شدن‌ خود می‌گوید؛ نویسنده‌ که‌ در نیمه‌ داستان‌ می‌میرد و به‌ پایان‌ رساندن‌ رمان‌ را به‌ میراث‌ می‌گذارد، و دیگر شخصیت‌هایی‌ که‌ این‌جا و آن‌جا رشته‌ کلام‌ را قطع‌ می‌کنند و از منظر خود به‌ روایت‌ می‌نشینند، تا سرانجام‌ رمانی‌ پدید آید که‌ با هر خوانشی‌ شکلی‌ دیگر به‌ خود می‌گیرد و به‌ تعداد مخاطبانش‌ ماجرا عوض‌ می‌کند. گرایش‌ به‌ نوآوری‌ و تجربیات‌ تازه‌ از بارزترین‌ ویژگی‌های‌ آثار محمدرضا کاتب ست‌ و در همین راستا رمان‌ هیس‌ جایزه‌ کتاب‌ سال‌ منتقدان‌ مطبوعات‌ را هم در سال ۷۹ از آن‌ خود کرده‌ است‌.

تاریخ‌ همواره‌ شاهد ویژگی‌های‌ منحصر به‌ فرد ملل‌ و اقوام‌ بزرگ‌ بوده‌ است‌. هر یک‌ از این‌ اقوام‌ نسبت‌ به‌ جهان‌ اطرافش‌ و ارتباطش‌ با این‌ جهان‌ به‌ نگرش‌های‌ خاص‌ خویش‌ دست‌ یافته‌ است‌. برای‌ مثال‌، یونیان‌ باستان‌ مبتکران‌ و خالقان‌ بزرگی‌ بودند. آن‌ها به‌ ارزش‌ فردی‌ انسان‌ اعتقادی‌ عمیق‌ داشتند و همواره‌ حامی‌ آزادی‌ بیان‌ فردی‌ بودند. به‌ زیبایی‌ عشق‌ می‌ورزیدند، زیبایی‌ای‌ که‌ در جای‌ جای‌ طبیعت‌ رد و نشانش‌ را می‌دیدند. یونیان‌ خلاقیت‌ فردی‌ خویش‌ را با عشقشان‌ زیبایی‌ ادغام‌ کردند و در عرصه‌ هنر، مجسمه‌سازی‌، معماری‌ و ادبیات‌ آثار بدیع‌ و باشکوهی‌ پدید آوردند، قابلیت‌ و استعداد خاصی‌ که‌ در آن‌ زمان‌ به‌ شالوده‌ ماهیت‌ ملی‌ یونانیان‌ شکل‌ می‌داد، روح‌ خلازز ایشان‌ بود. از دیگر سو، رومی‌ها در عرصه‌ فرهنگ‌، دستاوردهای‌ بدیع‌ چندانی‌ نداشتند. دلیل‌ این‌ امر آن‌ بود که‌ رومی‌ها فرد را بیش‌ از روحی‌ آزاد و رها، بخشی‌ از چیزی‌ عظیم‌تر و مهم‌تر یعنی‌ جامعه‌ قلمداد می‌کردند. در روم‌ فرد همیشه‌ تابعه‌ نظم‌ بود، حکومت‌ روم‌ نیز براساس‌ قوانینی‌ منصفانه‌، ثابت‌ و محافظه‌کارانه‌ اداره‌ می‌شد.