خاطرات ظلمت

"فرامین تاسیس، اداره و انحلال حکومت فرقه دموکرات آذربایجان" اثری است از "کاوه بیات" که پنجاه و هشت سند تاریخی مهم را از سیاست‌های شوروی در قبال آذربایجان شامل می‌شود و اطلاعات گرانبهایی را از وقایع سال‌های 1320 تا 1325 هجری شمسی در اختیار خوانندگان و پژوهندگان قرار می‌دهد.حزب دمکرات آذربایجان به عنوان یک حزب سیاسی محلی در آذربایجان ظهور کرد. این حزب خواستار نوعی خودمختاری محلی بود و از حمایت اتحاد جماهیر شوروی برخوردار بود. دلیل حمایت اتحاد جماهیر شوروی ایجاد فشار برای کسب امتیاز نفت شمال بود. اما هدف اصلی روس‌ها از گرفتن امتیاز نفت شمال، نفوذ به مناطق شمالی ایران و آذربایجان ایران بود که برای جلوگیری از توسعه خاک ایران به پایگاه امپریالیستی علیه شوروی صورت گرفت.از دیدگاه رهبران شوروی، اگرچه رضاشاه برکنار و تبعید شد، ترکیب طبقاتی سیاستمداران ایرانی همچنان شامل اشراف زمیندار، محافظه‌کاران و همچنین نخست‌وزیران و وزیران بود. اتحاد جماهیر شوروی نماینده خود را برای دریافت امتیاز نفت شمال فرستاد، اما دولت ایران حاضر به گفت‌وگو در این باره نبود و مجلس ایران طرحی را برای ممنوعیت واگذاری هرگونه امتیاز نفتی به شرکت‌های خارجی تصویب کرد. این اقدام مجلس ایران از سوی سران شوروی غیردوستانه تلقی شد و موجب نگرانی آنان در مورد امنیت مرزهای مشترک خود با ایران شد. این موضوع و همچنین عوامل داخلی مانند آشنایی آذربایجانی‌ها با افکار سوسیالیستی به دلیل مرز مشترک با اتحاد جماهیر شوروی، ستم ملی در دوران سلطنت رضاشاه، فقر، حزب توده و آزادی اتحادیه‌های کارگری و سرانجام مبارزه دهقانان با زمین‌داران و فئودال ها، زمینه ظهور حزب دموکرات آذربایجان را فراهم کرد. "کاوه بیات" در این اثر سعی داشته که به طور جامع به علل داخلی و خارجی و نیز عینی و ذهنی ظهور حزب دموکرات آذربایجان بپردازد و ماهیت آن را بررسی کند. بنابراین با تجزیه و تحلیل "فرامین تاسیس، اداره و انحلال حکومت فرقه دموکرات آذربایجان"، این حزب را از منظری جدید و مدرن بررسی نموده است.

تاریخ مکتوم تلاشی است در بررسی فکر و عمل یکی از مهم ترین و در عین حال ناشناخته ترین گروه های فعال در دگرگونی بزرگی که تاریخ معاصر ایران را تحت الشعاع خود قرار داد. یعنی تلاش فعالان بابی/ازلی در تهیه و تدارک تحرک سیاسی و اجتماعی گسترده ای که از اواخر دورۀ قاجار آغاز شد و بالاخره به صورت انقلاب مشروطه به ثمر نشست. در بخشی از کتاب آمده است:"شیخ هادی نجم آبادی، با برخی از مهم ترین مخالفان حکومت ناصرالدین شاه هم مسیر بود. در دو برهه ای که سید جمال الدین افغانی، به ایران آمد، شیخ، از یاری رسانی به او دریغ نداشت. وی را نزدیک ترین روحانی ساکن ایران به سید جمال الدین دانسته اند. شیخ، همچنین، با شاهزاده مسعود میرزا ظل السلطان(حاکم مقتدر اصفهان)، دوستی داشت، و او را در مسیر قدرت یابی راهنمایی می کرد. هنگام آغاز فعالیتهای اتحاد اسلام توسط سید جمال الدین در اسلامبول، شیخ، در میان برجستگان یاران وی در ایران بود. زمانی که دستور کشتن ناصرالدین شاه از سوی حوزه اتحاد اسلام در اسلامبول صادر شد، برخی آگاهان از آن تصمیم، مشورت با شیخ را ضروری دانستند. این، خود، از جایگاه مهم او در میان ایشان حکایت دارد."