روح القدس

کتاب«سياحت‌نامه‌ي ابراهيم‌بيگ در واقع دائره‌المعارف جامع اوضاع ايران در اواخر قرن سيزدهم هجري است كه با قلمي تند و بي‌پروا و بي‌گذشت تحرير شده است... اين نخستين رمان اصيل اجتماعي از نوع اروپايي در زبان فارسي است كه زندگي مردم ايران را همچنان كه بوده تشريح كرده و از اين حيث شباهت زيادي به رمان نفوس مرده نويسنده‌ي بزرگ روس، نيكلا گوگول، دارد...» (يحيي آرين‌پور) «انتقاد همه‌جانبه‌اي است بر حيات جامعه‌ي ايراني كه سياست، اقتصاد، روحانيت، تعليمات، اخلاق، اعتقادات و تقريبآ همه‌ي متعلقات اجتماعي را نقادي مي‌كند» (فريدون آدميت) سياحت‌نامه‌ي ابراهيم‌بيگ يكي از مهم‌ترين آثار دوره‌ي انقلاب مشروطه و پيشتاز رمان‌نويسي اجتماعي در ايران است، و هم از ديدگاه تأثير ادبي در تاريخ ادبيات نوين ايران و هم از نظر نفوذ اجتماعي در عصر خويش نقش بسيار مهمي ايفا كرده است. و شايد بتوان گفت كه ارزش سياحت‌نامه در انقلاب مشروطه‌ي ايران نظير ارزش كتاب قرارداد اجتماعي در انقلاب كبير فرانسه است. سياحت‌نامه قصه‌ي سياسي عاشقانه‌اي است كه با طنز و عصبيت روايت مي‌شود. داستان كه با گزارش واقع‌گراي يك مسافرت آغاز مي‌شود، اندك‌اندك معنايي تمثيلي به خود مي‌گيرد، يعني پوسته‌ي حادثه‌ها را مي‌شكافد و به حوادث و بازيگران خود معنايي تاريخي يا اسطوره‌اي مي‌بخشد و بدين طريق در گنجينه‌ي ادبيات نوين ايراني جايگاهي ممتاز مي‌يابد.